Ο τονισμός στα Αρχαία είναι ένας μεγάλος τομέας της γλώσσας, και είναι το πρώτο πράγμα που διδάσκεται. Πολλοί μαθητές έχουν μεγάλη δυσκολία να τονίσουν σωστά, και καταλήγουν να βάζουν τυχαίες οξείες ή περισπωμένες σε μέρη όπου δε βγάζουν νόημα. Ας δούμε τον σωστό τονισμό στα Αρχαία.
Τι χρειάζεται να ξέρουμε
Πριν τον τονισμό, θα χρειαστεί να θυμηθούμε κάποια πράγματα που μάθαμε στο μάθημα της Γλώσσας, στην αρχή του Δημοτικού.
Οι συλλαβές μιας λέξης έχουν ορισμένα ονόματα, ανάλογα με τη θέση τους στη λέξη.
Η λήγουσα μιας λέξης είναι η τελευταία συλλαβή.
Η παραλήγουσα μιας λέξης είναι η συλλαβή πριν από τη λήγουσα.
Η προπαραλήγουσα μιας λέξης είναι η συλλαβή πριν από τη λήγουσα.
Επί παραδείγματι, ας πάρουμε τη νεοελληνική λέξη «μακαρόνι». Η λέξη διασπάται σε τέσσερις συλλαβές: μα – κα – ρό – νι.
Σύμφωνα με τους παραπάνω κανόνες, το «νι» είναι η λήγουσα, το «ρό» είναι η παραλήγουσα και το «κα» είναι η προπαραλήγουσα, ενώ το «μα» δεν έχει κάποιο ξεχωριστό όνομα.
Εκτός αυτό, πρέπει να μελετήσουμε εξονυχιστικά τον παρακάτω πίνακα, που διαιρεί τα φωνήεντα σε τρεις μεγάλες κατηγορίες.
| ΜΑΚΡΟ |
ΒΡΑΧΥ |
ΔΙΧΡΟΝΟ |
| η | ε | α |
| ω | ο | ι |
| ει | υ | |
| υι | οι | |
| ηυ | αι | |
| ευ | ||
| αυ | ||
| ου | ||
| ᾳ | ||
| ῃ | ||
| ῳ |
Όπως βλέπετε, συμπεριέλαβα και τις διφθόγγους. Οι δίφθογγοι είναι γενικά μακρές, με μία μικρή εξαίρεση: την περίπτωση του οι και του αι. Το οι και το αι είναι και αυτά συνήθως μακρά, εκτός όταν βρίσκονται στο τέλος της λέξης. Για παράδειγμα:
οἶνοι
Το πρώτο οι είναι μακρό, επειδή δε βρίσκεται στο τέλος της λέξης, αλλά το δεύτερο είναι βραχύ, επειδή βρίσκεται στο τέλος της λέξης.
Άλλο παράδειγμα:
ταμίαις
Το αι εδώ είναι μακρό, επειδή, μόλο που βρίσκεται στη λήγουσα της λέξης, δεν είναι ακριβώς στο τέλος, καθώς διαπιστώνουμε ότι μετά από το αι υπάρχει ένα ς.
Τώρα, τι φανερώνει η κάθε κατηγορία; Η απάντηση είναι ότι όλα είχαν να κάνουν με την προφορά των φθόγγων στα αρχαία χρόνια.
Τα βραχέα φωνήεντα προφέρονταν όπως προφέρουμε σήμερα εμείς κάθε φθόγγο. Για παράδειγμα, η λέξη «ἔπεσε» προφερόταν όπως την προφέρουμε κι εμείς σήμερα: «έπεσε»
Εντούτοις, τα μακρά έχουν μια ιδιαιτερότητα. Προφέρονταν τον διπλάσιο χρόνο από τα βραχέα! Το ω ισοβαθμούσε με οο, ενώ το η με εε. Συνεπώς, η αρχαία λέξη «κήπων» προφερόταν «κεέποον».
Και τα δίχρονα τι είναι; Είναι φθόγγοι που είναι άλλοτε βραχείς, άλλοτε μακροί. Αλλά πότε ξέρουμε πότε ένα δίχρονο είναι μακρό ή βραχύ; Θα πρέπει να σας στενοχωρήσω εδώ: δεν υπάρχει κάποιος γενικός κανόνας, και πρέπει να ακολουθούμε ξεχωριστούς κανόνες. Λόγου χάρη, στη λέξη «ποιότητα» ξέρουμε ότι το α είναι βραχύ, επειδή όλα τα δίχρονα της γ’ κλίσης είναι βραχέα.
Η ποιότητα αλλάζει τον τονισμό
Τέλος πάντων, η ποιότητα μιας συλλαβής (δηλαδή αν η συλλαβή είναι μακρά ή βραχεία) επηρεάζει και τον τονισμό της. Πρώτον, μία λέξη μπορεί να τονιστεί είτε στην προπαραλήγουσα, είτε στην παραλήγουσα, είτε στη λήγουσα όταν η λήγουσα είναι βραχεία. Για παράδειγμα, στη λέξη «ἔπεσε», η λήγουσα είναι βραχεία, οπότε μπορούν να τονιστούν και οι τρεις τελευταίες συλλαβές (όχι ταυτόχρονα).
Παρά ταύτα, όταν η λήγουσα είναι μακρά, όπως στη λέξη «περισπωμένη», ο τόνος μπορεί να πέσει μόνο στην παραλήγουσα ή στη λήγουσα. Πολλοί θα το θεωρήσουν αναίτιο, αλλά κάθε άλλο: σύμφωνα με τους προαναφερθέντες κανόνες, η λέξη «περισπωμένη» προφερόταν «περισποομένεε». Καθώς η λήγουσα είναι μακρά, είναι σαν να προσθέτεις άλλη μία συλλαβή. Με αυτή τη συλλαβή, η παραλήγουσα γίνεται η νέα προπαραλήγουσα, και ο τόνος μπορεί να πάει είτε εκεί είτε στη λήγουσα, που τώρα είναι χωρισμένη σε δύο συλλαβές.
Οξεία ή περισπωμένη;
Το πιο σημαντικό είναι ότι πάντα, χωρίς καμία εξαίρεση, οι βραχείς φθόγγοι παίρνουν οξεία. Παράδειγμα: πηγαί
Από την άλλη, οι μακροί φθόγγοι παίρνουν είτε οξεία είτε περισπωμένη. Ο τονισμός μίας μακράς συλλαβής επηρέαζε την προφορά στα Αρχαία. Ας πούμε, η λέξη ἦχος προφερόταν έεχος, ενώ η λέξη «κώμη» προφερόταν κοόμεε. Η διαφορά είναι ότι όταν ένα μακρό φωνήεν περισπάται (παίρνει δηλαδή περισπωμένη), τονίζεται πιο πριν, σε σχέση με όταν οξύνεται (παίρνει δηλαδή οξεία).
Οπότε, ας εξετάσουμε τους υπόλοιπους κανόνες τονισμού:
Τονίζεται η λέξη στην προπαραλήγουσα;
Πάντα οξεία, ανεξάρτητα από την ποιότητα της συλλαβής.
π.χ. ἥρπαξας
Τονίζεται η λέξη στην παραλήγουσα;
Εξετάζουμε την ποιότητα της συλλαβής.
Είναι βραχεία; Οξεία.
Είναι μακρά; Εξετάζουμε την ποιότητα της επόμενης συλλαβής (της λήγουσας).
Αν η λήγουσα είναι κι αυτή μακρά, μπαίνει οξεία στην παραλήγουσα.
π.χ. κήπων
Αν η λήγουσα είναι βραχεία, μπαίνει περισπωμένη στη μακρά παραλήγουσα.
π.χ. κῆπος
Εν συντομία, να θυμάστε:
Μακρό – Βραχύ – Περισπωμένη
Μακρό – Μακρό – Οξεία
Τονίζεται η λέξη στη λήγουσα;
Εξετάζουμε την ποιότητα της συλλαβής.
Είναι βραχεία; Οξεία.
Είναι μακρά;
Ελέγχουμε αν είναι ουσιαστικό ή επίθετο σε πτώση γενική ή δοτική. Αν είναι, περισπωμένη. Αν όχι, συνεχίζουμε.
Ελέγχουμε αν είναι συνηρημένη συλλαβή. Αν είναι, περισπωμένη. Αν όχι, οξεία.
Αυτό ήταν όλο! Οπότε, από δω και στο εξής, όποτε τονίζετε μια λέξη, ελέγξτε σε ποια συλλαβή θα τονιστεί και κατόπιν ακολουθήστε τα βήματα που σας δίνονται!
Σχολικά βοηθήματα και παιχνίδια 